Rola czynników psychogennych w powstaniu i przebiegu chorób somatycznych u dzieci i osób dorosłych.
opr. mgr Barbara Tyczka
Przedmiotem medycyny psychosomatycznej są różne sytuacje w życiu człowieka, aktualne i minione, ze szczególnym, uwzględnienieniem przeżyć z okresu wczesnego dzieciństwa. Zwraca się uwagę, na sytuacje wyzwalające emocje, a zwłaszcza emocje tłumione, a niewyrażone swobodnie. Przyjmuje się, że nierozładowane emocje mogą powodować zaburzenia ustrojowe. Zwraca się również uwagę na zagadnienia zależności między właściwościami osobowości a podatnością na określone choroby. Bezpośrednie i odległe następstwa sytuacji trudnych, jak i osobowościowe uwarunkowania odporności organizmu, rola emocji dodatnich, są to sprawy dotyczące problematyki psychosomatycznej.
Poglądy, że czynniki psychologiczne mogą być współodpowiedzialne za powstanie choroby i przebieg jej leczenia, pojawiły się już, w końcu ubiegłego stulecia. Z obserwacji i badań przeprowadzonych przez wielu naukowców wyrosły dwie koncepcje dążące do szerszego teoretycznego ujęcia problemu, wpływu czynników psychologicznych na powstanie choroby somatycznej, są to:
- koncepcja psychosomatyczna
- koncepcja cerebrowisceralna.
Jednym z przedstawicieli i twórców psychosomatyki był F. Aleksander. Zakładał on, że konflikt może oddziaływać na funkcje somatyczne i może przejawiać się innymi symptomami organicznymi. Przypuszczał, że w poszczególnych chorobach somatycznych działają specyficzne czynniki emocjonalne albo typowe konflikty.
Inny przedstawiciel psychosomatyki M. Hamilton podkreśla wzajemne związki jednostki ze społeczeństwem, a chorobę uważa za wadliwe przystosowanie organizmu do środowiska. Podkreśla, że psychosomatyka jest przede wszystkim nowym sposobem widzenia chorób. Nie rezygnuje jednak z poglądu o specyficznym działaniu czynników psychicznych i czynników środowiskowych na określoną chorobę. Rozumie je jednak szeroko, włączając do nich dietę, klimat, warunki pracy itp. Psychosomatykę możemy rozpatrywać w węższym lub szerszym ujęciu. W ujęciu szerszym oznacza uwzględnienie działania czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych. W węższym znaczeniu odnosi się do pewnej grupy chorób, w których etiologii czynniki emocjonalne odgrywają, jak się wydaje, zasadniczą rolę.
Zdaniem F. Dunbar, każdy rodzaj choroby psychosomatycznej wiąże się ze swoistą strukturą osobowości. Osoby o określonej strukturze osobowości reagują według stereotypu emocjonalnego i modelu afektywnego. Rozwój psychosomatyki wskazuje na wiele sprzeczności, odbija się w nim walka materializmu z idealizmem, jednak w konkluzji psychosomatycy uważają, że życie człowieka ma charakter kompleksowego procesu psychosomatycznego i dlatego właśnie każda choroba może być uwarunkowana psychogennie.
Nowy dialektyczno- materialistyczny teoretyczny punkt widzenia stanowi koncepcja cerebrowisceralna. Zrodziła się z eksperymentów przeprowadzonych w szkole Pawłowa, a nie z klinicznych obserwacji czy bezpośredniego szukania korelacji między konfliktem psychicznym a chorobą. Podstawowe tezy koncepcji cerebrowisceralnej są następujące:
- żaden odruch nie występuje w izolacji od organów wewnętrznych,
- zarówno funkcje psychiczne, jak regulacja czynności organów wewnętrznych podlegają jednakowym prawidłom wyższej czynności nerwowej. Stwierdzenie to jest wyjściową zasadą oddziaływania zjawisk psychicznych na funkcje(łub dysfunkcje) cielesne,
- koncepcja ta traktuje w sposób zróżnicowany wzajemną interakcję organizmu ze środowiskiem i nie uznaje specyficznego działania pewnych przeżyć na określone organy.
Psychologiczne wpływy mają w świetle tej koncepcji charakter niespecyficzny. Obszar ich niekorzystnego działania jest zależny od stanu organizmu i danego organu. Neguje tezę o ścisłym związku pewnych psychicznych przeżyć z określonymi organami, ale uznaje ich znaczenie i związek z zaburzeniami somatycznymi.
Lebiediński i Miasiszczew jako przyczyny zaburzeń psychosomatycznych wymieniają przede wszystkim napięcie i silne emocje, przy czym jednak wzajemne oddziaływanie i współzależności czynników psychogennych i somatogennych uważają za możliwe przyczyny wielu chorób psychosomatycznych.
Istotną rolę w powstawaniu zaburzeń psychosomatycznych przypisuje się sytuacjom stresowym. W części przypadków wprowadzają one stany przykrego i długotrwałego napięcia emocjonalnego. Jednak przykre emocje, nawet o dużym natężeniu, powodują jedynie reakcję wegetatywną, najczęściej przemijającą. Emocje ujemne trwające długo, o dużym natężeniu i powtarzające się wielokrotnie mogą doprowadzić do zaburzeń czynności narządów, a nawet zmian strukturalnych. Dzieje się tak najczęściej wtedy, gdy negatywne emocje ulegają tłumieniu.
Konflikt w rodzinie, lęk przed utratą uczucia rodziców, odrzuceniem jest często nieuświadomionym i nie znajduje ujścia w reakcjach słownych czy motorycznych, lecz skierowany zostaje „do wewnątrz". Najczęściej występuje zależność: Sytuacje stresowe→ emocje→ zaburzenia somatyczne.
Duże znaczenie przywiązuje się do sytuacji konfliktowych i frustracyjnych wzbudzających tłumiony gniew. Częsty tłumiony gniew, tendencje agresywne, nawet nieuświadomione są częstą przyczyną choroby nadciśnieniowej. Sytuacje, które budzą lęk przed utratą uczucia osób bliskich (rodziców, innych osób znaczących) odgrywają w etiopatogenezie chorób psychosomatycznych istotną rolę.
Nieuświadomiona potrzeba miłości i akceptacji może wyzwalać ujemną emocję, być przeżywana jako narastające napięcie emocjonalne. Silne pragnienie więzi, oparcia i zależności emocjonalnej bywa stwierdzane u stosunkowo licznych pacjentów cierpiących na chorobę nadciśnieniową lub chorobę wrzodową. Sytuacje w przypadku, których występuje odtrącenie i odosobnienie, brak akceptacji są częstą przyczyną choroby wrzodziejącej jelita grubego. Zwraca się tu uwagę zarówno na sytuacje z okresu dzieciństwa, jak i niedalekiej przeszłości.
Nadmierne uzależnienie się od osób znaczących lub lęk przed ich utratą,czy też ich utrata występuje często u osób cierpiących na dychawice oskrzelową, pokrzywkę a także otyłość. Emocje ujemne wywołane odrzuceniem, konfliktami w życiu małżeńskim czy zawodowym wyzwalają przykre napięcie emocjonalne, które u pewnych osób mija po zjedzeniu posiłku. Otyłość może być więc oznaką głębokiej depresji, pojawić się w wyniku hipoglikemii emocjonalnej, a więc niedocukrzenia krwi pochodzenia emocjonalnego. W części przypadków na rozwój chorób psychosomatycznych wpływają takie czynniki, jak: utrata bliskiej osoby, jej uczuć, utrata celu ideału, korzystnego wyglądu lub wartości materialnych. W takich sytuacjach człowiek reaguje przeziębieniem i poczuciem bezradności. Skłonność do określonego sposobu reagowania emocjonalnego można lepiej zrozumieć, gdy zna się osobowość badanego, jego strukturę i sposoby zachowania. Panuje np. przekonanie, że ludzie bardziej lękliwi i wrażliwi łatwiej ulegają chorobie wrzodowej czy artretyzmowi.
Okazało się, że większą skłonność do chorób psychosomatycznych mają skrajne typy wyższej czynności nerwowej, jakim jest typ silny niezrównoważony i typ słaby. Nieomal powszechnie stwierdza się znamienne różnice w poziomie reaktywności emocjonalnej przed zachorowaniem u osób z chorobą psychosomatyczną i osób z grup kontrolnych. Chorych charakteryzuje wrażliwość uczuciowa, która czasem dochodzi nieopanowanych afektów. Z drugiej strony stwierdzono, że osoby chorujące na określoną chorobę charakteryzują się podobnymi cechami, np. Zikmund stwierdził przedchorobową drażliwość emocjonalną hipertoników (impulsywność, upór) od dzieciństwa , w wieku dojrzałym cechy te wzrosły i bardzo wyraźnie wpływały na relacje w kręgu rodziny i bliskich osób. Chorzy na chorobę Biirgera potrafili kontrolować reakcje w trudnych sytuacjach społecznych, a pacjenci cierpiący na nadczynność tarczycy z reguły w takich sytuacjach zawodzili. Niezależnie od punktu widzenia zwolennicy założeń psychosomatycznych zgodnie podkreślają w patogenezie tych chorób, szczególne znaczenie istnienia mechanizmu tzw. błędnego koła. Przybiera ono postać wzajemnej indukcji zaburzeń psychicznych, zaburzeń endokrynnowegetetatywnych oraz zmian w funkcji narządów i tkanek.
Rodzaj tych zmian zależy od intensywności, czasu trwania i znaku(+,-) treści emocjonalnej. Mówiąc o przyczynach dziecięcych zaburzeń psychosomatycznych należy uwzględnić podane wyżej informacje. Wszelkie sytuacje z wczesnego dzieciństwa, które prowadzą do braku zaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka (odżywiania, snu, równowagi emocjonalnej, itp.) stają się negatywne emocjonalnie i co za tym idzie mogą powodować powstanie zaburzeń psychosomatycznych. Konflikty w rodzinie, patologia rodziny np. alkoholizm, negatywne postawy rodzicielskie, takie jak odtrącająca, nadmiernie wymagająca czy nadmiernie chroniąca są źródłem częstych napięć i powodują, że dziecko ma poczucie niższej wartości. System nerwowy małego dziecka jest mniej odporny i dziecko szybciej poddaje się negatywnym emocjom. W wieku 3-7 lat pobudliwość psychoruchowa dziecka może wzrastać, dając w rezultacie wiele rodzajów zaburzeń zachowania (agresja, złość, zazdrość itp.). Dziecko w tym okresie często traci łaknienie prowadzące niejednokrotnie do wychudzenia, przedłużać się może moczenie mimowolne. W wieku 7-12 lat dominować mogą trudności i niepowodzenia szkolne, powodowane przez braki intelektualne, ale w głównej mierze przez zaburzenia w uspołecznieniu lub braku dojrzałości szkolnej. Wywoływać to może nadmierną bądź zahamowaną emocjonalność, co w konsekwencji ujawnia się na zewnątrz w postaci różnych patologicznych nawyków takich, jak: tiki, jąkanie nadaktywność psychoruchowa.
Niepokoje tego okresu mogą przejawiać się również w postaci kolki jelitowej, napadów astmatycznych i moczenia wtórnego. Lewicki twierdzi, że aby reakcje emocjonalne miały istotny wpływ patologiczny na organizm ludzki muszą być intensywne, chroniczne, albo działać w sposób komplementarny.
Bibliografia:
- Jarosz, M. (1988) Psychologia lekarska, W-wa: PZWL
- Kondas, O. (1984) Psychologia kliniczna, W-wa: PWN
- Pecyna, M.B. (2001) Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej, W-wa: Wyd. Akademickie "Żak"
- Pecyna, M.B. (1998) Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii klinicznej,W-wa: WSiP
- Popielarska, (1980) Psychiatria wieku rozwojowego, W-wa
- Sęk, H. (2000) Społeczna psychologia kliniczna, W-wa: PWN